شهر اردبیل، مرکز شهرستان اردبیل استان اردبیل، با پهنه ای حدود ۶۰ کیلومتر مربع در مرکز استان اردبیل، بین رشته کوه سبلان و تالش، واقع شده است، به نحوی که این شهر از گذشته های دور تاکنون به نام های: آرتاویل، اردبیل، اردویل، پیروز، بادان پیروز و شهر مقدس خوانده شده است.

تاریخ نگاران پیشین، اردبیل را یک واژه اوستایی دانسته اند که در اصل «آرتاویل» بوده و از دوپاره «آرتا» یعنی مقدس و «ویل» یعنی شهر و آرتاویل به معنی «شهر مقدس» تشکیل یافته و اندک اندک «اردویل» و «اردبیل» خوانده شده است.

در کتاب حدود العالم از این شهر به نام «اردویل» یاد شده است چنانپه آمده است:

«اردویل قصبه آذرآبادگان است، شهری عظیم است و گِرد وی باره یی است و شهری سخت بسیار نعمت بود، اکنون کمتر است، و مستقر ملوک آذرآبادگان است، و از وی جام های برد و جام های رنگین خیزد.»

میرخواند، نویسنده کتاب تاریخ روضة الصفا (سده ۹ ﻫ.ق.) اردبیل را از بناهای کیومرس، پادشاه پیشدادی دانسته، می نویسد:

«کیومرس دو شهر بنیاد نهاد: یکی استخر که بیشتر آن جا مقام داشتی و دوم شهر دماوند که گاهی در آن سرزمین به سر بردی و در تاریخ جعفری گوید که اردبیل، فلسطین، بابل، قومس، مکران، نصیبین، نسا، جرجان، حمص و سجستان (سیستان) نیز از مستحدثات اوست…»

بعضی از نویسندگان، شهر اردبیل را از بناهای «اردبیل» بن ارس بن المطی بن یونان بن عامربن شالخ بن ار مخشدبن سالم بن نوح (ع) می دانند و می گویند به همین جهت این شهر را اردبیل نامیده اند، ولی حکیم ابوالقاسم فردوسی بر این باور بود که هنگام نبرد کی خسرو، فرزند سیاوش و فریبرز، فرزند کی کاوس، در کوه سبلان دژی به نام بهمن دژ بوده است، که هیچ پهلوانی به آن دست نیافته تا گشودن آن دژ را به پایان دشمنی بین کی خسرو و فریبرز مقرر داشتند و با ابزار آن روز به گشودن دژ کمر بستند. نخست فریبرز رفت، ولی کاری از پیش نبرد و بازگشت. آن گاه کی خسرو با گودرز، پهلوان ایرانی به نیروی اقبال، آن دژ را گرفت و به پاس این پیروزی تاریخی، اردبیل را بنا کرد.

به نقلی دیگر می گویند این شهر را پیروز، پادشاه ساسانی ساخته و آن را «آبادان پیروز» یا «بادان پیروز» نامیده است، ولی این شهر پیش از روزگار ساسانیان وجود داشته و به پیروی از شهرهای پیشین بابل و آشور، همانند: موصل، اربیل، … نامگذاری شده است.

این شهر، تاریخی کهن دارد و انتساب بنایش به پیروز، پادشاه ساسانی بعید به نظر نمی رسد. در شاهنامه فردوسی نیز ضمن افسانه های منظوم، نام اردبیل بارها نگاشته شده، از جمله در افسانه لشکرکشی بهرام گور به آذرآبادگان، نام اردبیل به میان می آید.

البلاذری برای نخستین بار از اردبیل نام برده و این شهر تاریخی را به عنوان حاکم نشین و مرکز ایالت آذربایجان معرفی کرده است. شهر اردبیل به دلیل جایگاه جغرافیایی و قرار گرفتن در منطقه بازرگانی پیشین و این که رو به روی جاده ابریشم قرار داشته است، اهمیت بسیار داشته و بارها مورد حمله بیگانگان قرار گرفته است. مغولان شهر اردبیل را چپاول کردند. یک سده پس از حمله مغول، با برآمدن شیخ صفی الدین اردبیلی (۶۵۰- ۷۳۰ ﻫ.ق.) بار دیگر اردبیل مرکز عرفا، علما و مشهورترین شهر ایران شد. نادرشاه افشار ضمن تاجگذاری در دشت مغان، توجه زیادی به اردبیل و پیرامون آن مبذول داشت و آب ارس را با کانالی بر روی زمین های آن ناحیه سرازیر ساخت، که هنوز هم آثار آن بر جای است و به نهر نادرشاه سرشناس است.

برگرفته از سایت گوناگون20

 اردبيل براي خيلي از گردشگران ايراني با طبيعت منحصر به فرد و آب و هواي لطيفش شناخته مي شود اما شايد کمتر کسي بداند که يکي از جالب ترين نقاط تاريخي کشور در منطقه براي اين استان قرار گرفته و در واقع وسيع ترين منطقه تاريخي استان اردبيل و با اهميت ترين سايت تاريخي مربوط به پيش از تاريخ در شمال غرب ايران به شمار مي رود.

منطقه باستاني معروف به شهر يري در شمال غربي روستاي پيرازميان در 31 کيلومتري شرق مشگين شهر قرار دارد. جايي در کنار رود قره سو که وسعت آن به 400 هکتار مي رسد و از سه قسمت دژ نظامي، معبد و قوشا تپه تشکيل مي شود. قدمت قلعه و معبد به 1450 پيش از ميلاد و قوشا تپه به 7 هزاره پيش از ميلاد مي رسد.

بقیه درادامه مطلب